NB: U kunt dit artikel ook
downloaden (Word) of printen (rechts
klikken op de tekst en print kiezen)
De actualiteit van Mahatma Gandhi
Door Hans Feddema
Op 2 oktober 1948 overleed Mahatma Gandhi, vermoord door
een fundamentalistische Hindoe. Gandhi blijft boeien en
zijn erfenis is relevant tot op de dag van vandaag. En wel
om een aantal redenen: 1) zijn alternatieve model van conflictoplossing;
2) zijn onvoorstelbare zielskracht; 3) zijn wijze van leven.
Gandhi heeft de 'kleinen' en de armen een adequaat wapen
gegeven zichzelf te bevrijden, en daarmee de potentiële
kracht van de massa boven tafel gebracht. Probeerden we
als mensheid de conflicten tot op heden op te lossen via
de steen, het mes of andere middelen van geweld, Gandhi
toonde aan dat dit heel anders kan: ethischer, maar ook
effectiever. "De Britten," zo zei hij in 1940,
"willen de strijd voeren op het niveau van de machinegeweren.
Wij kunnen hen echter verslaan, als we de strijd brengen
op het niveau van de wapens die wij hebben". Hij doelde
op het wapen van de geweldloosheid, op de macht van het
aantal en op het verzetsmiddel van non-coöperatie,
dus 'nee' zeggen tegen een slecht systeem en tegen onderdrukking.
Voorbeelden daarvan waren zijn zoutmars en de door hem gelanceerde
khadi-beweging. Engeland had India een verbod op zoutwinning
opgelegd om de Britse zoutindustrie te bevoordelen. Via
de zoutmars, aan het eind waarvan Gandhi symbolisch en demonstratief
zout uit zeewater won, bracht hij het Indiase volk ertoe
dat verbod massaal te overtreden. Engeland kon moeilijk
het hele Indiase volk in de gevangenis zetten. Ook niet
toen Gandhi de Indiërs met succes aanzette het monopolie
van de Britse katoenindustrie te doorbreken met een boycot
van de Britse kledingexport, en voortaan eigen gewaden te
spinnen en te weven.
Het was non-coöperatie, maar impliceerde tegelijk een
alternatief ontwikkelingsmodel, namelijk dat van self-reliance
(zelfontwikkeling). Dit laatste hield in dat men mensen
op eigen benen liet staan in plaats van hen te betuttelen.
Later grepen ontwikkelingsstrategen als Galtung en Schumacher
daarop terug.
Gandhi leefde in de twintigste eeuw. Het was de eeuw van
de gemiste vrede, van twee vreselijke wereldoorlogen, gevolgd
door een Koude Oorlog van bijna vijf decennia en een massale
nucleaire gijzeling, waardoor de mensheid lang aan de rand
van de afgrond balanceerde. En het is de eeuw van de mede
door Marx, Lenin en Trotsky geïnspireerde gewapende
revolutie. 'Veiligheid door veel wapens' en 'rechtvaardig
geweld' waren daarbij de slogans. Gandhi wees ze beiden
van de hand: "Ik geloof niet in een kortere, maar gewelddadige
weg naar succes. Hoeveel sympathie ik ook mag koesteren
voor prijzenswaardige motieven, ik ben een onverzoenlijke
tegenstander van gewelddadige methoden om zelfs de nobelste
doelen te bereiken. De ervaring heeft me geleerd dat het
goede dat geweld uitricht slechts tijdelijk en het kwaad
dat het doet, blijvend is." Of in een andere uitspraak:
"Het goede dat geweld brengt, is hooguit tijdelijk,
omdat het al spoedig wordt overstemd door het kwade, dat
tegelijkertijd meekomt." De gewapende revolutie was
in de vorige eeuw lang zeer in de mode. Niet alleen in Zuid-Amerika.
Ook in India had zij nogal wat aanhangers. Gandhi zei eens
tegen een aantal van hen: "Jullie jongeren hebben het
altijd over revolutie. Ik maak er een. Wat is er zo revolutionair
aan geweld? Als jullie werkelijk van je volk houden, help
me dan om hun te laten zien hoe ze het geweld de rug kunnen
toekeren en hun angst kunnen overwinnen." Het was een
prestatie van Gandhi dat hij de op carrière beluste
elite de wind uit de zeilen wist te nemen, in elk geval
tot aan de onafhankelijkheid. Hij slaagde erin zich te omringen
met een keur van op dienst gerichte medewerkers.
Zich afwenden van geweld staat bij Gandhi overigens niet
gelijk aan laf zijn: "Geweldloosheid is een actieve
kracht en biedt geen plaats voor lafheid. Voor een gewelddadig
mens is er de hoop dat hij op zekere dag geweldloos zal
worden, maar die is er niet voor een lafaard." Gandhi
heeft een speciale visie op kracht: "Kracht komt niet
voort uit fysieke vermogens. Zij komt voort uit een ontembare
wil."
Dat brengt me op het tweede dat me opvalt bij Gandhi: zijn
zielskracht. Wat de mensheid intrigeert, is dat Gandhi presteerde
wat ieder mens weliswaar in zich heeft, maar het moeilijk
vindt daarvoor de geestkracht op te brengen. Geestkracht,
dus 'nee' zeggen als je 'nee' bedoelt, noemt Gandhi de grootste
kracht die er is in de wereld. Helaas slaapt volgens hem
de geest bij de meeste mensen, maar als die bij een van
hen ontwaakt, wordt volgens hem 'de aarde een beetje opgetild'.
Die uitspraak is zeker van toepassing op hemzelf, maar hij
blijft bescheiden: "Ik heb de mensheid niets nieuws
te leren. Satya (waarheid) en ahimsa (geweldloosheid) zijn
zo oud als de wereld. Het enige wat ik doe is met beide
experimenteren op zo groot mogelijke schaal (
) Men
heeft religieuze geschriften aangehaald om mijn standpunt
aan te vallen, maar ik heb meer dan ooit vastgehouden aan
het standpunt dat waarheid nooit aan wat dan ook mag worden
opgeofferd. Zij die geloven in de eenvoudige waarheden,
welke ik heb vastgelegd, kunnen deze alleen propageren door
er naar te leven".
Ziehier het derde punt waarom Gandhi tot de verbeelding
spreekt: zijn wijze van leven. Die werd gekenmerkt door
eenheid van leer en leven. De zwakte van revolutionaire
leiders is vaak de tegenstelling tussen woord en daad. Dat
geldt zeker voor veel politieke leiders van nu. De massa
doorziet dat. Als Gandhi protesteert tegen de ongebreidelde
vermenigvuldiging van behoeften, geeft hij daarentegen zelf
het voorbeeld van soberheid, onder meer in kleding en voedsel.
Wat opvalt bij hem is dat hij a) niet blijft steken in een
analyse, maar een alternatief biedt voor wat hij aanvecht
en b) zelf in de praktijk brengt wat hij predikt. Iets voor
ons om over na te denken. Gandhi hield ook vast aan zijn
idealen en sobere levenswijze toen hij een van de invloedrijkste
mensen van India was geworden.
Dat Gandhi ook nu nog relevant is, kunnen we vooral afleiden
uit de navolging die hij heeft gekregen. Deze navolging
was na de Tweede Wereldoorlog het meest spectaculair in
de geledingen van de burgerrechtenbeweging in de VS, onder
leiding van Martin Luther King, maar was reeds een beginnend
kasplantje tijdens de oorlog zelf. Bijvoorbeeld in Denemarken,
waarbij de koning het voorbeeld gaf om als Denen allen een
Davidsster te dragen en dus zo de isolatie van de joden
te doorbreken. En niet te vergeten in Noorwegen, door het
spontane verzet van driekwart van de onderwijzers tegen
het onderwijsplan van de nazi Quisling, gesteund door 150
hoogleraren en alle bisschoppen. Gewelddadig verzet is overwogen,
maar liep op niets uit en ook ondergrondse activiteit haalde
het niet bij deze onverholen en massale actie van non-coöperatie.
Quisling moest op een gegeven moment na overleg met Hitler
zijn plan intrekken. Ik wijs hier op, omdat cynici inzake
Gandhi's model nogal eens de wereldoorlog als argument opvoeren.
Ook in Zuid-Amerika en Zuid-Afrika ontbrak het geweldloze
verzet niet na 1945, maar de doorbraak lijkt vooral te zijn
gekomen in Azië. Daarbij denk ik aan de Filippijnen
in hun strijd tegen dictator Marcos, aan de beginfase van
de intifada onder de Palestijnen en aan de bewonderenswaardige
strijd van geweldloosheid van Aung San Suu Kyi in Birma.
Aangaande de intifada wil ik slechts melding maken van de
rake verzuchting van een Israëlisch politicus enkele
jaren terug: "Een leger kan een leger verslaan, maar
een leger kan geen volk verslaan."
Het laatste bleek overigens ook in Oost-Europa, waar eveneens
een doorbraak van geweldloosheid viel te constateren, en
wel bij het afschudden van de communistische onderdrukkingsregimes.
Demonstraties, boycotacties, stakingen, menselijke kettingen:
ze waren middelen van verzet in Polen, Tsjechië, Hongarije,
Bulgarije, de Baltische staten en niet te vergeten Oost-Duitsland.
Daar brak reeds in 1953 een grote staking uit van industriearbeiders,
op wie zowel Poolse als later ook Russische troepen weigerden
te schieten. De Berlijnse Muur, het symbool van de Koude
Oorlog, valt in 1989, zonder dat er een schot wordt gelost.
De moedige wekelijkse maandagavondbijeenkomsten, die steeds
omvangrijker werden, in en rondom een kerk in Leipzig, vormden
een belangrijke prelude tot de grotendeels geweldloze omwenteling
in Oost-Europa.
Met andere woorden, Gandhi's invloed lijkt een halve eeuw
na zijn dood eerder toe- dan af te nemen. Er is sprake van
een verbazingwekkende verspreiding van geweldloze bewegingen
over de hele wereld. De mensen worden zich kennelijk bewust
van de macht van hun aantal. Zo kwam men bijvoorbeeld in
Belgrado in november 1996 massaal gedurende 88 dagen de
straat op vanwege de niet erkende uitslag van de gemeenteraadsverkiezingen,
totdat Milosevic min of meer toegaf. En ook op dit moment,
na afloop van de op 24 september gehouden verkiezingen in
Joegoslavië, grijpt de oppositie terecht weer naar
dit wapen.
Breekt er een nieuw tijdperk aan, waarbij in elk geval de
door Marx en Lenin beïnvloede ideeën van gewapende
revolutie enigszins op de achtergrond raken en men voor
het laten overwinnen van ongerechtigheid meer en meer zijn
toevlucht gaat nemen tot de methoden van Gandhi? Ik acht
dat niet ondenkbaar. Ik signaleer daarbij ook geslaagde
boycotinitiatieven door consumenten, zoals een enkele jaren
geleden door Green Peace geïnspireerde actie in Duitsland
tegen het voorgenomen dumpen in zee van de Brent Spar.
Er is echter ook een keerzijde. We zien in de wereld een
toename van etnisch en religieus geweld, hetzij omdat men
door haatzaaiende leiders wordt gemanipuleerd, hetzij omdat
men vanuit de eigen bevrijdingsgeschiedenis, zoals in Algerije,
niet anders heeft geleerd dan te grijpen naar geweldsmethoden.
Daarnaast is in het individualistische Westen, ook in Nederland,
het geweld niet meer weg te denken van de straat. Twintig
Nobelprijswinnaars voor de Vrede, onder wie Nelson Mandela,
Yasser Arafat, de Dalai Lama en Aung San Suu Kyi, hebben
eind 1998 niet voor niets in een indrukwekkend appèl
de regeringsleiders opgeroepen de eerste tien jaar van het
derde millennium te proclameren tot het decennium van de
cultuur van geweldloosheid. Alleen al dat appèl,
dat vorig jaar werd overgenomen door de VN, is een indicatie
van Gandhi's relevantie in de huidige wereld, zoals trouwens
ook het genoemde straat- en religieus-etnische geweld. Gandhi
is niet alleen een symbool van de weg van vrede, maar ook
een profeet van religieuze en etnische verdraagzaamheid.
Ik constateer binnen Europa een grote zoektocht naar religie,
hoe vaag ook. Gandhi verbond echter contemplatie met actie.
"Vanuit de religie vereenzelvig ik mij met de mensheid,"
zegt hij, eraan toevoegend dat dat 'niet kan zonder actie'.
Het 'doel van de geschiedenis en van ons leven' is volgens
Gandhi de 'geestelijke ontwikkeling naar Waarheid'. Waarheid
ziet hij als het goddelijke, dat 'getoetst kan worden via
ervaring in de dienst aan anderen'. Waarheid komt volgens
hem tot uiting in de ongewapende strijd voor gerechtigheid,
vrede en vrijheid. Gandhi een soort goeroe? Hij had een
visie op het leven. Zijn kracht was echter dat hij niet
bleef steken in theoretische beschouwingen, maar ze ook
nog in praktijk bracht.
Dr J.P. Feddema is antropoloog, publicist en buitenlandspecialist.
Tevens is hij actief binnen de vredesbeweging, GroenLinks
en Linker Wang.
Reactie
LS,
Inspirerend artikel over Ghandi. Naar mijn idee gaat het
vooral over geweldloosheid als middel. Ik vond het artikel
via de zoekmachine op trefwoord "zoutmars". Ik
vermoed dat de derde wereld geremd wordt in haar ontwikkeling
door doelbewuste krachten uit de ontwikkelde wereld. Importheffingen
op producten uit de derde wereld gaan recht tegen mijn rechtsgevoel
in. De wereldhandel wordt gedicteerd door een groepje spelers
die alle knikkers hebben en met de ene hand stiekem geld
afpakken van de armere broeders en daarvan met een breed
gebaar een beetje teruggeven en dat "ontwikkelingshulp"
noemen. Naar mijn idee wordt het tijd voor een nieuwe "zoutmars"
van de derde wereld naar de westerse wereld. Deelt iemand
mijn mening?
Tom Zee
[
top | artikel downloaden
(Word)
reacties
welkom postbus@j-accuse.nl ]
|