NB: U kunt dit artikel ook downloaden (Word) of printen (rechts klikken op de tekst en print kiezen)

Een rechtvaardige vrede is een ramp
door Pieter Hilhorst

De Israëlische filosoof Avishai Margalit gelooft niet in een rechtvaardige vrede of een rechtvaardige samenleving. Dat zijn onbereikbare doelen, die tot catastrofes leiden. Het verlangen van Margalit, die vlak voor Camp David een bezoek bracht aan Nederland, is bescheiden: een vrede die niemand vernedert.

'MENSEN praten over vrede en gerechtigheid alsof het gaat om patat met mayonaise, alsof de twee natuurlijk samengaan. Maar ze gaan niet samen. Vrede en gerechtigheid conflicteren meer dan gelijkheid en vrijheid. Vrede vergt compromissen, vergt het opgeven van gerechtvaardigde claims. Als ik mensen hoor praten over een rechtvaardige vrede, zowel Israëli's als Palestijnen, dan weet ik dat er geen vrede en geen gerechtigheid komt. Streven naar een rechtvaardige vrede is een recept voor rampen.'

De Israëlische filosoof Avishai Margalit was een van de oprichters van de Vrede Nu-beweging. Over de besprekingen in Camp David tussen Arafat en Barak is hij redelijk optimistisch. De kans dat er een akkoord komt schat hij op vijftig procent. Zijn politieke betrokkenheid tekent ook zijn werk als filosoof. Lang heeft de sociale filosofie in het teken gestaan van het formuleren van principes voor een rechtvaardige samenleving. Door zijn Israëlische ervaringen is hij gaan twijfelen aan de relevantie van die vraag. Hij wil liever spreken van' een Decent Society, zoals zijn bekendste boek ook heet. Het is urgenter een fatsoenlijke dan een rechtvaardige maatschappij te krijgen. Wat telt is dat de maatschappelijke instituties de ingezetenen niet vernederen.
Margalit was in Nederland op uitnodiging van het Prins Clausfonds. Hij zit in een comité van dit fonds dat een grote internationale conferentie voorbereidt over Waarheid en Verzoening.

Gaat Camp David een akkoord opleveren tussen Israël en de Palestijnen?
'De onderhandelingen zijn nu absoluut serieus. Het moment nadert dat er knopen moeten worden doorgehakt. Het grondwerk voor een akkoord is er. jaren geleden hebben Yossi Beilin, de huidige minister van justitie en Abu Mazen, de tweede man van achter Arafat een gezamenlijk voorstel gedaan. Dat voorstel zal de basis zijn van een akkoord. Er komt hooguit hier en daar een paar procent bezet gebied bij dat wordt overgedragen. Het gevaar is nu dat radicalen extra eisen gaan stellen. "Alle bezette gebieden moeten worden overgedragen." of "Alle heilige gebieden zijn van ons en Jeruzalem is een en ondeelbaar". Dan is de frustratie ingebouwd. Daarom denk ik dat streven naar een rechtvaardige vrede een bedreiging is voor de vrede. Het is een term die zo uit Orwells 1984 had kunnen komen. De communisten spraken altijd over "Echte Vrijheid" of "Ware Democratie". Dat had niets te maken met vrijheid of democratie. Zo is het ook met "Rechtvaardige Vrede". Mijn verlangen is bescheidener. Ik hoop op een vrede die niemand vernedert. Dat is de les van Versailles na de Eerste Wereldoorlog. Die vrede was voor Duitsland zo vernederend dat er wel een revanchistische beweging moest komen.'

Is zo'n bescheiden vrede haalbaarder?
'Absoluut. In de speltheorie bestaat een spel dat Ultimatum Game heet. Ik geef jou honderd dollar. Jij moet dat bedrag delen met een derde, zeg C. Als C niet accepteert wat jij hem biedt, krijgen jullie beiden niets. Wat is voor jou nu het slimste om te doen? Hoeveel geld moet je C bieden? Economen zeggen dat een dollar genoeg is, want het is voor C rationeler om die ene dollar te accepteren dan niks te krijgen. Maar niemand gelooft de economen, want het is vernederend om met een dollar afgescheept te worden als je weet dat de ander er met 99 dollar vandoor gaat. De rechtvaardige oplossing is natuurlijk fifty-fifty. Maar mensen zeggen geen nee als ze dertig dollar krijgen aangeboden.
De onderhandelingen tussen Israël en de Palestijnen lijken op het Ultimatum Game. Israël heeft alle troeven in handen. Het kan bepalen hoeveel land het aan de Palestijnen wil geven. Ze hoeven niet eerlijk te delen, maar 'ze moeten de Palestijnen genoeg geven, zodat deze zich niet vernederd voelen.'

Doet rechtvaardigheid er dan niet toe?
'Ik ben er meer en meer van overtuigd dat we onze doelen in de politiek en de ethiek in negatieve termen moeten formuleren. We begrijpen beter hoe je vernedering kunt voorkomen dan hoe je menselijke waardigheid of rechtvaardigheid kunt bevorderen. Mensen zijn gewend zich te richten op het positieve ideaal. Dan hoeven ze alleen maar na te denken over de weg ernaartoe.
'Maar in Anna Karenina wordt al gezegd: "Alle gelukkige families lijken op elkaar, de ongelukkige zijn allemaal anders." Weten wat geluk is, helpt de ongelukkigen nog niet per se verder. Zij zijn bezig met de ellende van alledag. In de politiek geldt hetzelfde. Het is niet het verlangen naar rechtvaardigheid, maar woede over specifiek onrecht dat mensen voortdrijft. Bovendien is in naam van hoge doelen veel ellende aangericht. Daarom pleit ik niet voor een rechtvaardige samenleving, maar voor een fatsoenlijke samenleving.'

Wat levert dat op?
'Filosofen als John Rawls, die zich met rechtvaardigheidstheorieën bezighouden, denken vooral na over wat een eerlijke verdeling is tussen de leden van een gemeenschap. Ze hebben daarom geen oog voor het belangrijkste maatschappelijke problemen: de migratie. Lidmaatschap is belangrijker dan de interne verdeling. Wie zich bezighoudt met de verhouding tussen rijk en arm in Nederland verliest al snel zijn gevoel voor proportie. Er zijn immers talloze mensen in de wereld die dolgraag in Nederland in de onderste strata zouden willen leven. Meer dan een miljard mensen drinken water dat jullie niet eens over de tuin willen sproeien. Met zulke gigantische verschillen is praten over rechtvaardigheid zinloos. Zelfs als we tien keer zoveel hulp geven, blijft het onrechtvaardig. Bovendien is er geen mondiale staat. Niemand gaat iets verdelen. Veel belangrijker is daarom de vraag hoe je omgaat met mensen die hier willen komen. Een fatsoenlijke maatschappij probeert zowel leden als niet-leden op zo'n manier te behandelen dat ze niet worden vernederd.'

Het kan ook vernederend zijn, schrijft u, om niet erkend te worden. Letterlijk niet gezien te worden.
'Sport is altijd een goede indicator van maatschappelijke kwesties. Als je een Rijkaard nodig hebt om de spanningen tussen de Surinaamse en de Nederlandse spelers in het voetbalteam op te lossen, dan is er een serieus probleem. Maar voor kwesties van identiteit en erkenning heb je niets aan het oude idioom over rechtvaardigheid.'

Vernedering is subjectief. Veel mensen voelen zich al snel tekort gedaan of beledigd. Hoe maak je een onderscheid tussen mensen me en mensen zonder reden zich vernederd te voelen?
'Dat is het probleem met emoties. Als ik ban ben voor een vlieg op de muur, ben ik gek. Als ik bang ben voor een uitgehongerde tijger, is dat verstandig. De waarde van de emotie is afhankelijk van de redenen voor die emotie. je kunt je niet welkom voelen op een feestje, maar dat betekent nog niet dat je wordt vernederd. De kwestie is of je van je menselijkheid wordt beroofd. Als ik iedereen een plak cake geef, maar jouw stukje gooi ik op de grond, dan weet je dat je niet alleen niet welkom bent, maar ook wordt behandeld als een dier.'

Wat nu als de 'daders, zich van geen kwaad bewust zijn, zoals bij alledaags racisme, maar de 'slachtoffers' zich wel vernederd voelen?
'Sommige mensen vissen naar beledigingen zoals anderen naar complimentjes. De klacht op zich vormt nog geen bewijs van de vernedering. Het gaat om de argumenten. Je kunt niet eisen dat iedereen zich van al zijn vooroordelen bevrijdt. Ik heb allerlei ideeën over Roemenen, Duitsers en Arabieren. Maar ik weet dat veel van mijn denkbeelden niet kloppen. Het gaat dus niet om het hebben van vooroordelen, maar het handelen op basis van vooroordelen in ernstige gevallen. Als ik terloops opmerk, "Dat heb je met die Fransen", is dat tamelijk onschuldig. Maar als ik in een comité zit en iemand uit een minderheidsgroep doet een beroep op mij, dan moet ik me ervan vergewissen dat mijn oordeel niet gekleurd is door vooroordelen. Maar juist omdat niet op voorhand duidelijk is wat ernstig is, moet de bewijslast bij de dominante partij liggen. Die moet aannemelijk maken dat er geen sprake was van vernedering.'

Is het streven naar een fatsoenlijke samenleving niet even onbereikbaar als het streven aar een rechtvaardige samenleving?
'Ik denk het niet. Ik maak een onderscheid een fatsoenlijke en een beschaafde samenleving. In een beschaafde samenleving vernedert niemand een ander. Dat is inderdaad ambitieus. Maar voor een fatsoenlijke samenleving gaat het om de maatschappelijke instituties. Daaraan kun je de eis stellen dat ze mensen niet vernederen. Klerken die zich schuldig maken aan racisme kunnen worden gestraft. Beleid dat ingezetenen of mensen die hier willen komen van hun menselijkheid berooft, kan, worden geëvalueerd. Ik zeg niet dat het makkelijk is, maar het kan.'

De uitsluiting kan subtiel zijn. Nederland ziet zichzelf graag als een tolerant land, maar, daar kan ook onverschilligheid achter schuilgaan.
'Mensen in Nederland zijn veel te hard voor zichzelf. Natuurlijk is het geen land van engelen, maar ik geloof wel dat het een relatief fatsoenlijke samenleving is.'

Hoe is dat in Israël?
'De Israëli's zijn veel te zacht voor zichzelf. Kijk naar de manier waarop wij de Arabieren behandelen, zowel binnen als buiten de grenzen. De Arabieren zijn tweederangsburgers. In Israël escaleren etnische conflicten snel. Niet alleen tussen joden en Arabieren, maar ook tussen verschillende joodse groepen.'

Als in het kader van een vredesakkoord duizenden Palestijnen mogen terugkeren naar Israël wordt dat probleem nog nijpender.
'Tolerantie is in Nederland ontstaan als antwoord op het probleem van religieuze onenigheid. Verder was Nederland een tamelijk homogene natie. Daarom vormt de immigratie zo'n uitdaging voor de tolerantie. Israël is nog veel meer dan Nederland een immigrantensamenleving. De mensen komen uit de hele wereld. Tolerantie is dan geen alledaagse verworvenheid, maar inzet van een felle strijd. Veel Israëli's zitten daarom niet te wachten op nog meer Palestijnen op hun grondgebied.
'Toch ben ik niet pessimistisch. Israël wordt langzaamaan een fatsoenlijk land. Begrijp me goed, ik zeg niet dat het een beschaafd land wordt, de vijandigheden tussen verschillende groepen blijven groot, misschien groeien ze zelfs. Maar het besef is groot dat Israël een pluralistisch land is geworden. Er is niet meer een dominante groep die het beleid straffeloos naar zijn hand kan zetten. De moedwillige uitsluiting van Arabieren uit diverse instituties wordt minder. Al verandert het natuurlijk niet van de ene op de andere dag. Europa heeft er ook driehonderd jaar over gedaan om over de religieuze conflicten heen te komen. Europeanen zijn zo blasé. Ze vergeten hoe moeilijk het is tolerantie als deugd aanvaard te krijgen.'

Maakt een onrechtvaardige vrede het samenleven niet moeilijker? In Zuid-Afrika klagen dat ze gedwongen worden zich met witten te verzoenen zonder dat het oude onrecht is rechtgezet.
'Verzoening impliceert symmetrie. Elke partij geeft toe de ander iets te hebben misdaan. Dat is iets anders dan berouw tonen en vragen om vergiffenis. Tussen de joden en de Duitsers is de kwestie niet verzoening, omdat het eenzijdig geweld was. Veel zwarten geloven dat in Zuid-Afrika evenmin sprake was van symmetrie. Hun geweld tegen het apartheidssysteem was een reactie. Zij eisen niet verzoening, maar berouw. In het conflict in het Midden-Oosten is denk ik wel sprake van twee partijen die beide schuld dragen aan het conflict. Dat maakt verzoening iets makkelijker.'

Critici van de Waarheids- en Verzoeningsmissie in Zuid-Afrika zeggen: 'Jij steelt mijn land, je geeft het niet terug en nu wil je dat we ons verzoenen. Goed, maar geen verzoening zonder rechtvaardigheid.' Vertaald naar het Midden-Oosten: geen blijvende vrede zonder rechtvaardige vrede.
'Als mensen zich vernederd blijven voelen omdat niet elk onrecht is rechtgezet, heb je gelijk. Dan is er geen verschil tussen een fatsoenlijke samenleving en een rechtvaardige samenleving. Dan is er geen verschil tussen een fatsoenlijke en een rechtvaardige vrede. Maar ik denk dat de meeste mensen zo niet denken. En natuurlijk zullen er mensen blijven mokken, zoals ze dat ook deden na het akkoord met de Egyptische president Sadat. Toen zeiden mensen ook dat de vrede met Egypte geen stand zou houden. Als er nu een akkoord gesloten wordt, zal het weer niet fraai zijn. Vijandigheden zullen blijven sluimeren. Maar dat valt niet te vergelijken met openlijke haat en oorlog. Als de onderhandelingen nu mislukken komt er onvermijdelijk een nieuwe golf geweld.'

Bron: de Volkskrant, juli 2000