NB: U kunt dit artikel ook
downloaden (Word) of printen (rechts
klikken op de tekst en print kiezen)
Mazzel
Door Nelleke Noordervliet
ISAIAH Berlin was een gelukkig mens. Hij had wat je noemt
mazzel. Hij werd geboren in Riga in 1909, was joods, vluchtte
in 1920 voor de dictatuur van het proletariaat met zijn
ouders naar Engeland, kreeg toegang tot de beste scholen
en colleges en was bevriend met grote geleerden en politici.
Hij legde zich toe op de geschiedenis van ideeën en
werd bekend als de belangrijkste liberale filosoof van zijn
tijd. Hij verzorgde een aantal legendarische radio-lezingen.
Honderdduizenden zaten aan het toestel gekluisterd terwijl
hij in het tempo en met de dictie van een Engelse Martin
van Amerongen een uur lang ingewikkelde filosofische kwesties
besprak. Hij was gelukkig getrouwd met een gefortuneerde
vrouw en bleef tot op hoge leeftijd actief. Hij stierf in
1997.
Victor Klemperer was ook joods, werd geboren in 1881 en
woonde het belangrijkste deel van zijn leven in Dresden.
Hij was romanist. Hij was getrouwd met een niet-joodse vrouw,
die ook in de moeilijkste tijden er niet over dacht van
hem te scheiden. Daardoor en door het feit dat hij zich
in de Eerste Wereldoorlog als vrijwilliger had gemeld, werd
hij gevrijwaard van vernietiging. Hoe het was te leven onder
het nazi-regime werd door hem bijgehouden in een indrukwekkend
dagboek. Hij overleefde niet alleen het Derde Rijk maar
ook het verschrikkelijke bombardement op Dresden in 1945.
Hij overleed in 1960 in de DDR, voordat de Muur de scheiding
van de Duitslanden pijnlijk concreet maakte. Ook Klemperer
had dus een soort mazzel.
Beide mannen hielden zich bezig met de denkbeelden van de
Verlichting en de Romantiek, die de basis vormen van de
waarden die we tot op de dag van vandaag hooghouden in de
Westerse samenleving, maar hoe anders kwamen die waarden
in hun parallelle levens tot uitdrukking.
Berlin werd bekend om het onderscheid dat hij maakte tussen
negatieve en positieve vrijheid. Het vrijheidsbegrip van
de Verlichting ging mank aan een innerlijke tegenspraak.
Enerzijds eiste men de vrijheid voor de individu om te kiezen,
anderzijds behoorde de individu slechts dat te kiezen wat
de rede als wenselijk voorschreef.
Negatieve vrijheid noemt Berlin de vrijheid van een individu
te' doen wat hij wil, mits die vrijheid geen inbreuk maakt
op de vrijheid van anderen. Positieve vrijheid is de neiging
voor anderen te bepalen wat hen werkelijk vrij maakt, omdat
men van mening is beter te weten wat diep in de harten van
mensen leeft en wat goed voor hen is dan die beperkte en
misleide mensen zelf. Positieve vrijheid stuurt de negatieve
vrijheid.
In een democratie staat ieder een deel van zijn individuele
negatieve vrijheid af aan politici, die het mandaat gebruiken
voor de ontwikkeling van positieve vrijheid. Daarin zit
een gevaar. De positieve vrijheid, die zonder twijfel een
emancipatoir element in zich heeft, kan makkelijk ontaarden
in bevoogding en dictatuur.
Berlin was op veilige afstand betrokken bij twee extremen
daarvan. Het communisme maakte zijn vrienden monddood en
vervolgde zijn familie. Het nazisme roeide hen uit. Hij
zag dat die uitwassen niet tegenover onze beschaving stonden,
er niet de ontkenning van vormden, maar er rechtstreeks
uit voortvloeiden. Hij was theoreticus maar bezat de moed
van het onafhankelijke denken.
Klemperer brengt in zijn dagboeken verslag uit van de slopende
werking van het nazisme op de persoonlijke vrijheid. Van
dag tot dag. Stap voor stap. In kleine concrete dingen.
Ontslag. Niet meer in de leeszaal mogen komen. Geen boeken
meer mogen lenen. je huis te moeten verlaten. Vrienden die
niet meer op bezoek durven komen. Huisarrest. Hij laat zien
hoe het succes van het nazisme berust op de onzekerheid
van gewone mensen over het gebruik van hun vrijheid en de
consequenties van hun keuze. Voor ze het weten, kunnen ze
nog maar een richting op en hebben ze alternatieve wegen
afgesloten.
In 1936 ziet Klemperer de zwakte van het liberalisme van
Engeland en Frankrijk dat zich geplaatst ziet tegenover
twee fanatieke ideologieën het bolsjewisme en het nazisme.
'Ze moeten bij een van de twee, steun zoeken om tegenover
de ander stand te kunnen houden en ze moeten zich telkens
weer afvragen welke van beide het minste kwaad vertegenwoordigt.'
Omdat Engeland en Frankrijk daar niet gelijk op reageren
wordt de situatie voor iedereen onoverzichtelijk.
Berlin meende dat handelingen van mensen in het verleden
beoordeeld kunnen worden door na te gaan in hoeverre ze
redelijkerwijs in staat waren voor een alternatief te kiezen.
Dat klinkt plausibel en rechtvaardige Het is al ' te makkelijk
met de maatstavenq-an later te beslissen over goed en fout
vroeger. En hoe uitgesproken Klemperer op zijn beurt ook
is over de mogelijkheid in Duitsland in de jaren twintig
en dertig tegen Hitler te kiezen, hij laat zien door dicht
op de praktijk van alledag te zitten dat tussen theorie
en praktijk een dichte mist hangt.
Berlin en Klemperer, theorie en praktijk. Berlin: een betoverd
Ieven. Klemperer: een getekend leven. Voor een belangrijk
deel worden de individuele keuzen die een mens kan maken
nu eenmaal bepaald door zijn mazzel.
(Bron: de Volkskrant 24-7-2000)
[
top | artikel downloaden
(Word)
reacties
welkom postbus@j-accuse.nl ]
|