`Amerikanen kunnen niet tegen kritiek'
Door Jan Donkers

Norman Mailer over het gekwetste ego van zijn vaderland
Als toegift op zijn optreden tijdens het Crossing Border Festival gaf schrijver Norman Mailer een genadeloze analyse van het hedendaagse Amerika. ,,Alles wat er mis is aan Amerika heeft geleid tot het punt waarop het land een toren van Babel bouwde, die dan ook vernietigd moest worden.''
Hij wil niets afdoen aan de menselijke tragedie van de duizenden die omkwamen toen zich twee vliegtuigen in de Twin Towers op Manhattan boorden, maar om het verdwijnen van de torens zelf zal de Amerikaanse schrijver Norman Mailer geen traan laten. ,,In de nasleep van die gebeurtenissen bleek hoezeer die torens door Amerikanen aanbeden werden'', zegt hij. ,,Niet zozeer als uitingen van mooie architectuur, maar als distinguished pieces of corporate powerplay. Het WTC stond daar niet alleen als een gruwel in architectonisch opzicht, omdat het het ritme van de skyline van Manhattan verstoorde, als symbool van gebrek aan respect. Maar het was ook een gruwel voor de mensen die er niet werkten, omdat het tegen al die mensen zei: als het je niet gelukt is daarboven te werken, boy, you're out of it. Daarom weet ik ook zeker dat als die torens vernietigd waren zonder verlies aan levens er een behoorlijk aantal mensen zou hebben staan juichen. Alles wat er mis is aan Amerika heeft geleid tot het punt waarop het land zo'n toren van Babel bouwde, die dan ook vernietigd moest worden.''
Norman Mailer was in topvorm, zaterdagmiddag in het Amsterdamse Nieuwe de la Mar theater, waar hij - bij wijze van toegift op zijn optreden tijdens het Crossing Border Festival - voor een zaal met genodigden een briljant, geheel geïmproviseerd betoog hield over `het Amerikaanse ego'. Zijn opkomst, leunend op twee stokken, moet een lichte schok geweest zijn voor de toeschouwers die vertrouwd waren geraakt met het ultra-masculiene imago dat hij al een halve eeuw met genoegen uitdraagt. Maar Mailer loopt tenslotte tegen de tachtig, al is zijn geest nog ongeschonden.
,,De schokken volgden elkaar in de dagen erna op, en het bleek dat de impact zoveel groter was dan die van andere gebeurtenissen - want die verdwijnen al snel naar de achtergrond in een land dat zo'n kort collectief geheugen heeft als het onze. In de eerste plaats zagen de Amerikanen iets dat het meest leek op een filmscène van vijftig miljoen dollar, die prachtige beelden van dat vliegtuig dat zich in dat gebouw boorde. Het was alsof God en de duivel samen hadden besloten dat ze in staat waren een beter shot te maken dan waartoe any of these bastards down below in staat was. En toen kwam de volgende schok: we moesten beseffen dat degenen die dit gedaan hadden briljant waren. Hierdoor bleek dat het ego dat we tot tien september konden ophouden inadequaat was.''
Mailer was genadeloos in zijn analyse van het hedendaagse Amerika. ,,Amerika is een land dat opgebouwd is op een immens optimistisch en riskant idee van de menselijke natuur, namelijk dat als je de mensen genoeg vrijheid gaf, goed altijd kwaad zou overwinnen. Veel elementen van dat idee hielden stand tot ver na de Tweede Wereldoorlog, tot in het heden. Het land had zijn zwakheden, maar bleef vasthouden aan een idee van vrijheid en gelijkheid. Dat was de reden waarom we bekend stonden als een uitermate vriendelijk land en dat was een besef dat het land ook nodig had, omdat het ook opgebouwd was rond een ernstig gebrek aan wortels, die kenmerkend waren voor andere landen.''
De opmars van de technologie in de jaren vijftig en zestig droeg ertoe bij dat die wortels nog radicaler werden uitgeroeid. Televisie, met zijn niet aflatende interrupties door de commercie, droeg er het zijne aan bij.
,,Televisie geeft geen oordeel over de betekenis van gebeurtenissen, het verstoort en vertekent elke notie over wat belangrijk zou kunnen zijn. Het denken laten we over aan wat ik de pundits zou willen noemen, mensen die ons blijven toebazelen vanaf het scherm terwijl ze zelf weten dat daar binnenin niets zit, behalve een diepe mediocriteit.''
Het materiële succes van het land, gekoppeld aan het gebrek aan wortels en historisch bewustzijn, deed in Amerika in de laatste decennia een zalvend, uiterst onplezierig gevoel van eigenliefde ontstaan dat het steeds moeilijker maakte over een paar van de essentiële gebreken van het land te praten.
,,We zijn onze achting voor taal helemaal kwijtgeraakt. Een democratie kan niet functioneren zonder respect voor de accuratesse en intensiteit van taal. Neem een kundig bureaucraat als Colin Powell, hoe kan hij nu spreken van een laffe aanval? Dat is een grandioos misbruik van de taal. Het mag een monsterlijke daad zijn geweest, duivels, minderwaardig, maar hoe kun je nu zeggen dat die terroristen laf waren?''
En hij vervolgt: ,,Amerikanen kunnen het niet over hun hart verkrijgen om te zeggen dat voor zoiets moed nodig is, waarom men die mensen wel eens zou kunnen bewonderen. Want dat zou verkeerd uitgelegd kunnen worden. De sleutelkwestie is dat wij er in Amerika van overtuigd zijn dat het blinde, krankzinnige fanatici waren die niet wisten wat ze deden. Maar wat als die daders nu eens gelijk hebben en wij ongelijk? De vaardigheid om met koel verstand de enormiteit van de positie van onze vijand te kunnen bekijken is er een die we allang geleden zijn kwijt geraakt.''
Zoals de 20ste eeuw is begonnen in 1914, zo is de 21ste eeuw begonnen op 11 september 2001. De vorige was in Mailers visie `de ergste eeuw in de geschiedenis van het christendom', maar de 21ste wordt misschien wel erger. ,,De mogelijkheid dat we in deze paniek, en met alle veiligheidsmaatregelen die in het leven worden geroepen, tot een politiestaat vervallen - er zijn genoeg Amerikanen die dat sowieso al graag zouden zien - is heel reëel als er niet voldoende mensen zijn die hun kalmte bewaren. De voedingsbodem is er, want het land is in de laatste decennia schrikbarend afgestompt en minder alert, dommer, en vooral nog verwender geworden dan twintig jaar geleden. Geld heeft alle andere waarden secundair gemaakt, we zijn erdoor geobsedeerd geraakt. We zijn een land geworden, waar een sterk ego vertaald wordt als een geestesgesteldheid die niet van vragen houdt waarop het antwoord langer dan tien seconden hoeft te duren. Daarom hebben we in George W. Bush eindelijk de president die we verdienden.''
Als hij vanuit de zaal wordt berispt om zijn niet altijd even patriottistische standpunten, schudt Mailer meewarig zijn hoofd. ,,De ware test van een groot land is dat het kritiek kan verdragen. En zo gedragen we ons niet, omdat we kritiek niet kunnen uitstaan. Er is iets dat veel belangrijker is dan my country right or wrong en dat is het idee: laten we hopen dat we gelijk hebben, onze beste talenten aanwenden om te laten zien dat dat zo is. Dat hele idee dat je dankbaar moet zijn tegenover een land dat je zoveel heeft gegeven heeft me altijd tegengestaan. Je hoeft toch ook niet je hele leven voor je ouders op je knieën te gaan en ze het stof van hun schoenen te likken omdat je zoveel aan ze te danken hebt?''
Toch kan er nog wel iets goed ontstaan uit de nieuwe situatie, besluit hij enigszins hoopvol. ,,Een einde aan al die decennia van arrogantie en onwetendheid, de mentaliteit van: val me niet lastig met je vragen waar ik over moet nadenken, I'm an American, I know.''

Bron: NRC Handelsblad 29-10-2001